از جمله حوادث تاریخی شهرستان قوچان در سده‌های اخیر وقوع زلزله‌های متوالی است که منجر به ضایعات و تلفات هولناکی شده است و همین امر موجب شد پس از زلزله سال ۱۳۱۳ هجری قمری به دستور محمدناصر خان شجاع الدوله حاکم وقت قوچان، مردم خانه‌های خود را ترک کردند و به فاصله ۱۲ کیلومتری محل قدیمی ساکن شدند.

شهر جدید قوچان با واگذاری اراضی شخصی شجاع الدوله در منطقه نظرآباد و بخشی از زمین‌های خریداری‌ شده از دولت و طبق نقشه سرهنگ عبدالرضا خان مهندس احداث شد.

در مقاله‌ای از استاد رمضان علی شاکری که در خبرنامه مرکز خراسان شناسی نیز منتشر شده است روایاتی از این زلزله‌ها نقل‌شده، در بخشی از آن آمده است: مرحوم آیت‌الله آقا نجفی قوچانی در کتاب سیاحت شرق می‌نویسد: “… قریب ساعت دو از شب که من با مادرم در میان ایوان مهیای خواب بودیم، زلزله آمد و کوه‌ها را خراب کرد…چنان گرد خرابی کوه‌ها، روی ماه را فراگرفت که جهان تاریک شد. به نظر من رسید که ۱۰دقیقه لرزش زمین طول کشید. صبح خبر آمد قوچان و بعضی نواحی به‌ کلی خراب‌ شده و حدود ۱۲هزار نفر تلف‌شده‌اند.”

همچنین محمد یوسف هروی در کتاب بحرالفواید چنین نوشته است: “… در شب هشتم جمادی‌الاولی ۱۳۱۱ هجری سه ساعت از شب زلزله سختی به قوچان روی داد که باعث اتلاف ۱۲هزار نفوس شد.”

درباره تاریخ این سانحه چنین گفته‌اند: “در هزار سیصد و حادی عشر/شهر قوچان شد همه زیر و زبر”

همین موضوع باعث شد که بسیاری از آثار تاریخی به‌ جا مانده از سده‌های گذشته نابود شوند و هم‌اکنون آثار تاریخی اندکی از تاریخ کهن این سرزمین به‌ جا مانده است که در ادامه به معرفی برخی از آنان می‌پردازیم.

مرقد امام‌زاده سلطان ابراهیم در شهر کهنه(قوچان عتیق)

آستان امامزاده ابراهیم در آبادی شهر کهنه بین قوچان و فاروج واقع‌ شده است که اکنون در مسیر اصلی جاده شمال به مشهد قرارگرفته است.

درباره بنای این امامزاده و نسب آن، در مطلع الشمس جلد اول آمده است: “اصل بنیاد اولین را سلطان محمد خوارزم شاه نهاده و چون قبه را انجام رسانیده، قبل از عمارت ایوان و صحن و سایر ملحقات خبر هجوم تاتار اشتهار یافته… پس در قرون سلاجقه، امرا و حکام و رؤسای قبایل و ارباب مکنتی که در اینجا بوده‌اند، اضافات کرده‌اند و عمارت افزوده است و در زلزله ۱۲۶۸ هـ ق، گنبد و دیوار چهار بدن حرم خراب‌شده، ایلخانی وقت که از قبیله زعفرانلو بوده، ساخته است و بنیاد بر روی ریشه و اساس همان عمارت قدیم است و در زلزله اخیر، شکستی فاحش در آن به هم رسیده، لهذا قبه را برچیده‌اند و این ایام مشغول ساختن می‌باشند.”

بنای اصلی حرم، اتاقی مستطیل شکل با چهار درگاه در چهار جانب آن است. در دو جانب شمالی و جنوبی بنا، دو ایوان و در جانب شرق و غربی و دو سوی ایوان‌ها، رواق‌ها و غرفه‌هایی وجود دارد.

در اطراف صحن بر روی‌هم ۲۲ غرفه با اتاق‌هایی در پشت آن‌ها است. امامزاده سلطان ابراهیم از جمله امامزاده‌هایی است که دارای موقوفات بسیار است.

از جمله آثار بسیار جالب و معروفی که در این مکان قرار داشته؛ تعدادی از ورق‌های قرآن کریم به خط میرزا بایسنقر میرزا شاهرخ گورکانی است که از شاهکارهای هنری دوران اسلامی ایران به شمار می‌رفته است.

آبگرم شهر کهنه

چشمه‌سارهای جاری موسوم به آبگرم شهر کهنه در ۱۸ کیلومتری بخش غربی قوچان و به فاصله ۶ کیلومتری از بنای آرامگاه امام‌زاده سلطان ابراهیم قرار دارد. وجود آب‌معدنی با خواص درمانی آن و حرارت نسبتاً گرم مهمترین دلیل جذب گردشگر و مسافران به این نقطه از شهرستان قوچان است و همه‌ساله تعداد بسیاری از مسافران از سایر شهرهای دیگر برای استفاده از مواهب طبیعی به دیدار این مکان می‌آیند اما در حال حاضر به دلیل شیوع ویروس کرونا و رعایت پروتکل‌های اجتماعی امکان پذیرش گردشگر وجود ندارد.

رباط سهل‌آباد

این بنا در حاشیه شمالی روستایی به نام سهل‌آباد در ۵۵ کیلومتری شرق قوچان قرار دارد و روزگاری پذیرای کاروانیان و مسافران خسته از راه بوده است. علت وجود رباط مزبور در این مکان عبور مسیر فرعی منتهی به جاده ابریشم از همین نقطه است.

رباط سهل‌آباد از نوع سرپوشیده آجری با زیربنای تقریبی ۴۸۰ مترمربع است که قوس‌های جناغی به‌ صورت چهارتایی بر روی پاکار ستون‌ها، فضای داخلی پوشش سقف آن را ایجاد نموده است.

نشانه‌ها و شواهد معماری برجای‌مانده گویای بنیان این رباط در اواخر دوره تیموری و اوایل دوره صفوی است. این اثر در تاریخ ۱۳۸۱/۱۲/۱۷ به شماره ۷۶۰۸ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

دره شمخال

دره شمخال به طول ۱۸ کیلومتر، از روستای شمخال در کیلومتر ۷۰ جاده قوچان به باجگیران آغاز می‌شود و در سوی دیگر به اراضی درونگر در جاده قوچان به درگز ختم می‌شود. دره شمخال که نام خود را از روستایی کوهپایه‌ای به همین نام‌ گرفته از شمال شرقی به کوه آسلمه و از جنوب شرقی به رودخانه دائمی کال شمخال محدود است. این روستا بنای تاریخی کهنی ندارد اما اقلیم مساعد، خاک مرغوب و منابع غنی آب، تأثیر فراوانی در شکل‌گیری روستا داشته است.

معماری صخره‌ای کلر

این اثر صخره‌ای در چشم‌انداز یکی از ارتفاعات مشرف بر روستای کلر در ۲۵ کیلومتری شرق قوچان به‌ صورت حفره‌هایی وسیع ایجاد شده است.

فضای داخلی این معماری صخره‌ای به طول ۱۲ متر و مشتمل بر دیواره‌ای سرتاسری به‌ صورت شرقی– غربی است که در هر سوی آن پنج اتاق کوچک و بزرگ به ارتفاع ۱۸۰ سانتیمتر ایجاد شده است.

در مجموع ۱۶ حلقه چاه با عمق‌های متفاوت در کف این فضاها وجود دارد. اگر چه برخی صاحب‌نظران معماری صخره‌ای کلر را پناهگاهی از دوران ایلخانی می‌دانند، اما احتمال دارد این مکان به‌ عنوان محل عبادت فرقه‌ای از پیروان تصوف به نام شکفیه که به سبب مسائل مذهبی و سیاسی آن روزگار در میان شکاف کوه‌ها به‌ صورت دسته‌ جمعی زندگی می‌کردند.

این اثر تاریخی در تاریخ ۱۳۸۱/۰۵/۰۸ به شماره ۵۹۴۴ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

شهرستان قوچان با وسعت تقریبی ۳۹۸۱ کیلومتر مربع است که به لحاظ موقعیت از شمال شرق به درگز، از جنوب به نیشابور و اسفراین، از غرب به فاروج در استان خراسان شمالی و از شرق به چناران محدود می‌گردد و از دیگر آثار تاریخ آن می‌توان به حسینیه حاج کریمی (دوره پهلوی اول)، یخدان نمدمال‌ها (دوره قاجار) ، بیمارستان قدیمی قوچان (دوره پهلوی اول)، مزار آیت ا… نجفی قوچانی و حمام شاهزاده خانم اشاره کرد.

منبع:ایسنا