بقعه هارونیه، کی از قدیمی‌ترین آثار شهر توس است و گردشگران، پژوهشگران و باستان‌شناسان زیادی را به خود جذب می‌کند. این بنا با تزئینات منحصر به فرد خود از دیگر سازه‌های کهن خراسان متمایز می‌شود.

به گزارش ایسنا- منطقه خراسان، گفته شده است که زمان ساخت این بنا به قرن‌های هفتم و هشتم هجری قمری باز می‌گردد، اما هنوز به طور کامل ثابت نشده است. «هارونیه» بنایی افسانه‌ای است که کاربری اصلی آن هنوز که هنوز است شناخته نشده و همین امر باعث می‌شود که بازدید آن با جذابیت بیشتری همراه باشد.

نه تنها در قدمت این بنا اختلاف نظر وجود دارد بلکه درهدف از احداث بنا و کاربرد آن نیز این اختلاف هست که برخی آن را مدرسه یا خانقاه و مدفن امام محمد غزالی می‏دانند و برخی دیگر آن را مسجدی می‏دانند که بعد از هجوم مسلمانان به ایران بر روی آتشکده ساسانی ساخته شده است.

بنای بقعه «هارونیه» کاملا آجری بوده و سبک معماری آن آذری است. یک گنبد دو پوسته‌ای سقف بقعه را می‌پوشاند و از هیچ‌گونه کاشی‌کاری برای تزئین آن استفاده نشده است.

فضای داخلی این بنا از یک ایوان، چهار شاه‌نشین، گنبدخانه و سه اتاق فرعی تشکیل شده که در معرض دید بازدیدکنندگان قرا گرفته است. فضای بیرونی «هارونیه» نیز شامل سنگ یادبود کوچکی از امام‌محمد غزالی و باغچه‌ای مستطیلی شکل درست روبه‌روی ایوان می‌شود.

نقشه کلی سازه به صورت چهارگوش است و در کنار ویژگی ‌های تاریخی که این بنا با خود به همراه دارد عظمت، قطر پایه‌ها، قدرت ایستایی در کف و گنبد نیز شاخص شده است و هم‌چنین استفاده از خطوط عمودی و موازی در سطح بنا که برای بلندتر نشان دادن آن استفاده شده یکی دیگر از ویژگی‌های ساخت «هارونیه» است.

ابعاد کلی بنا به ترتیب ضلع شمالی ۱۹.۵ متر، ضلع جنوبی ۲۰ متر، ضلع شرقی ۲۸متر و ضلع غربی ۲۹ متر است. طاق‌نماها، نورگیرها و فضاهای پر و خالی از دیگر ویژگی‌های قرن هشتمی این سازه باشکوه است. البته در ساخت این بنا علاوه بر آجر از ملات، ماسه و گچ نیز استفاده شده و در قسمت‌هایی به وسیله مقرنس‌ها و کاربندی‌های گچی تزئین شده است.

گنبد بنای «هارونیه» از شاخص‌ترین قسمت‌های این بنا است؛ دهانه گنبد داخلی ارتفاعی حدود ۱۱.۳۰ متر از سطح طمین دارد و ارتفاع ۲۶ متری گنبد از سطح زمین آن را به اثری شگفت‌آور در معماری تبدیل کرده است.

گنبد «هارونیه» دو پوسته دارد و بر روی سطح خارجی گنبد داخلی اثرهایی از تیغه آجری به چشم می‌خورد که درون آن طرحی ساده دارد و با مقرنس‌کاری‌هایی مربوط به دوره تیموری تزئین شده است. هم‌چنین ارتفاع گنبد کوچک قسمت شمالی ۱۱ متر طول، ۱۲ متر عرض و ارتفاع آن از کمرپوش از کف ۹ متر حساب شده است.

 از نکته‌های جالب معماری گنبد هارونیه، بادگیرهایی است که در جهت‌های مختلف، درون بنا ساخته شده‌اند و به شکل تهویه هوا عمل می‌کرده‌اند. هم‌چنین در ساخت گنبد از کلاف‌های چوبی نیز استفاده شده بود که هم به استحکام آن کمک می‌کرد و هم به نوعی سازه را در برابر زلزله مقاوم می‌ساخت.

ورودی «هارونیه» در سمت جنوبی این بنا قرار گرفته و شامل یک ایوان کفش‌کن با قوسی جناغی به ارتفاع ۵۰.۱۵ متر، عمق ۳ و عرض ۸ متر می‌شود. معمار برای زیبایی و استحکام بیشتر در دو طرف ورودی دو جرز پهن با دو طاق نمای کشیده و بلند و یک حاشیه پهن افقی ایجاد کرده و نبش هر کدام از این جرزها را با دو نیم ستون آجری محکم ساخته است.

در مورد کاربری این بنا افسانه‌های زیادی وجود دارد که این شرح است، یکی از این افسانه‌ها مربوط به قرن‌ها پیش بوده که گفته می‌شده هارون الرشید از این بقعه برای زندانی کردن مجرمان استفاده می‌کرده است، اما در برخی موارد دیگر گفته شده که در دوره پیش از اسلام این بنا آتشکده بوده است. حتی در کتب دیگری آمده که این بنا محل شکنجه امام موسی کاظم و تعدادی از پیروان وی بوده است. علاوه بر این‌ها،‌ برخی متون قدیمی هم از این بنا به عنوان نقاره‌خانه و مامونیه نام برده‌اند.

این اثر در تاریخ  ۱۵ دی ماه ۱۳۱۰ در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده است. البته این اثر بعدها در سال ۱۳۸۲ تحت عنوان آرامگاه منسوب به امام غزالی (۱) به فهرست آثار ملی ایران اضافه شد.

بنای «هارونیه» در ۲۵ کیلومتری شمال غربی مشهد قرار دارد و یکی از قدیمی ترین آثار شهر توس است که در ابتدای شهرک تاریخی توس و در نزدیکی آرامگاه فردوسی قرار گرفته است.